Rozszerzona odpowiedzialność producenta jest mechanizmem rządzącym systemami gospodarowania niektórymi odpadami. Dotyczy w szczególności takich rodzajów odpadów, jak: odpady opakowaniowe, zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny, zużyte baterie i akumulatory oraz pojazdy wycofane z eksploatacji.
Mechanizm ten polega na obowiązku stworzenia przez wprowadzających na rynek produkty lub produkty w opakowaniach systemu zbierania i zagospodarowania powstających odpadów. Przedsiębiorcy wprowadzający na rynek te produkty powinni także sfinansować ten system, aby następnie – w procesie recyklingu – jak najwięcej odpadów zostało odzyskane w celu wytworzenia z nich surowców wtórnych.
Jeżeli chodzi o rozszerzoną odpowiedzialność producenta w kontekście opakowań, producenci wprowadzający na rynek produkty w opakowaniach mają obowiązek sfinansowania i zorganizowania systemu zbierania i recyklingu odpadów opakowaniowych po opakowaniach, w których wprowadzają na rynek swoje produkty. W ten sposób koszt zagospodarowania odpadów opakowaniowych powinien być już zawarty w cenie produktu w opakowaniu. Jedynym obowiązkiem konsumenta jest w ramach takiego systemu stosowanie się do zasad selektywnego zbierania i wyrzucenie odpadów opakowaniowych do odpowiedniego pojemnika (opakowanie papierowe do niebieskiego, opakowanie szklane do zielonego, opakowanie z tworzywa sztucznego, metalu albo wielomateriałowe do żółtego). Pozostałe obowiązki, czyli zapewnienie systemu zbierania, doczyszczanie, sortowanie i recykling, spoczywają na producentach. Oni też są odpowiedzialni za stworzenie takich warunków, dzięki którym osiągane będą odpowiednie poziomy recyklingu poszczególnych odpadów opakowaniowych.
System rozszerzonej odpowiedzialności producenta obowiązuje także w zakresie sprzętu elektrycznego i elektronicznego. Odpadów takich nie wyrzuca się razem z innymi odpadami komunalnymi. Dlatego w momencie, kiedy kupujemy nowy duży sprzęt (np. lodówkę albo pralkę), sklep ma obowiązek nieodpłatnie przyjąć od konsumenta stary sprzęt tego samego rodzaju i pełniący tę samą funkcję. Jeżeli chodzi o małe sprzęty (np. suszarka do włosów, telefon komórkowy), konsument może bezpłatnie oddać zepsuty lub zużyty sprzęt w każdym dużym punkcie handlowym oferującym takie produkty. To właśnie producenci – w ramach systemu rozszerzonej odpowiedzialności – gwarantują i finansują powyższe możliwości. Przepisy zobowiązują ich także do zapewnienia, że zużyty sprzęt elektryczny i elektroniczny zostanie poddany w odpowiedniej ilości recyklingowi.
Podobne obowiązki mają także wprowadzający na rynek baterie i akumulatory. Jedynym obowiązkiem konsumenta w ramach systemu gospodarowania takim rodzajem odpadów jest wyrzucenie ich do odpowiednio oznaczonych pojemników. Najczęściej można je spotkać w centrach handlowych, a także w innych, często odwiedzanych przez nas miejscach. Inne, pozostałe elementy systemu (sortowanie, recykling) są sfinansowane i zorganizowane przez producentów baterii i akumulatorów. Dzięki temu odpady takie zostają w odpowiedniej ilości poddane recyklingowi.
Rozszerzona odpowiedzialność producenta obejmuje także pojazdy. W ramach tego systemu przedsiębiorcy wprowadzający na rynek nowe auta mają obowiązek stworzenia i sfinansowania systemu bezpłatnego odbierania i recyklingu tych pojazdów, które nie nadają się już do dalszej eksploatacji. Dzięki temu konsumenci mogą oddać swój stary pojazd do punktu zbierania pojazdów lub bezpośrednio do stacji demontażu pojazdów. W ten sposób jest zapewnione, że pojazdy wycofane z eksploatacji demontowane są w odpowiednich warunkach, a poszczególne ich elementy poddane recyklingowi, odpowiednio do każdego rodzaju materiału.
Jak zatem widać, rozszerzona odpowiedzialność producenta funkcjonuje w zakresie wielu produktów, z których korzystamy na co dzień i które stają się w pewnym momencie odpadami. Obejmuje takie ich rodzaje, jak np.: opróżniona butelka z tworzywa sztucznego, szklane słoiki po przetworach, zużyty karton po mleku, butelki z tworzywa sztucznego po mydle albo środku czyszczącym, zepsuta lodówka i komputer, zużyte baterie i pojazdy wycofane z eksploatacji. Każdy z tych odpadów jest inny i wymaga indywidualnego traktowania. Dlatego właśnie za poszczególne rodzaje odpadów odpowiedzialni są producenci poszczególnych dóbr.
Celem rozszerzonej odpowiedzialności producenta jest stworzenie i sfinansowanie takiego systemu zbierania i recyklingu odpadów, dzięki któremu będą one krążyć w gospodarce i nie będą marnowane. To podstawowy cel gospodarki o obiegu zamkniętym (GOZ) – koncepcji, według której materiały powinny pozostawać w obrocie gospodarczym tak długo, jak to możliwe. Dlatego rozszerzona odpowiedzialność producenta to doskonały mechanizm urzeczywistnienia tej idei. Producenci zobowiązani są do stworzenia takiego systemu, w którym odpady są traktowane jak cenne zasoby. Wszystkie etapy cyklu życia produktu (projektowanie, produkcja, dystrybucja, konsumpcja, zbieranie odpadów i ich recykling) służą w tym wypadku celowi utrzymania materiałów w obiegu. Dzięki temu osiągnięte zostają zarówno cele gospodarcze, jak i środowiskowe. Wysoki poziom recyklingu dobrej jakości odpadów sprawia, że materiał taki chętnie wykorzystywany jest przez przemysł w produkcji nowych dóbr. A jednocześnie przedsiębiorcy potrzebują mniej surowców pierwotnych, co ma pozytywny wpływ na otaczające nas środowisko.
Rozszerzona odpowiedzialność producenta to zatem również doskonały mechanizm urzeczywistnienia idei zrównoważonego rozwoju, który polega na zintegrowaniu działań gospodarczych, środowiskowych i społecznych. Celem nadrzędnym tej idei jest, aby przyszłe pokolenia mogły czerpać z życia na Ziemi na takim poziomie jak my obecnie. Model ten oznacza, iż powinniśmy mądrze korzystać z dostępnych zasobów oraz przeciwdziałać negatywnemu oddziaływaniu na środowisko. Rozszerzona odpowiedzialność producenta spełnia te wymagania, tworząc jednocześnie system sprawiedliwy i przewidywalny, w którym wyraźnie określone są role i obowiązki.