Obowiązkiem gminy jest objęcie wszystkich swoich mieszkańców systemem zbiórki odpadów komunalnych. Gmina musi też na bieżąco analizować potrzeby mieszkańców w kwestii gospodarowania odpadami.
Zgodnie z art. 6c Ustawy o Utrzymaniu Czystości i Porządku w Gminach, gminy są zobowiązane do zorganizowania odbierania odpadów komunalnych od właścicieli zamieszkanych nieruchomości. Rada gminy może też zadecydować o odbieraniu odpadów komunalnych od właścicieli nieruchomości, na których nikt nie zamieszkuje, ale powstają tam odpady komunalne.
Ogólne ramy funkcjonowania systemu gospodarki odpadami w gminach (czyli procesy gromadzenia, odbioru, transportu i zagospodarowania odpadów komunalnych) określa rada gminy w uchwałach. Najważniejszą z tych uchwał jest Regulamin utrzymania czystości i porządku na terenie danej gminy (akt prawa miejscowego), który precyzuje między innymi, jakie konkretnie odpady komunalne powstające w gospodarstwach domowych są zbierane w gminie w sposób selektywny, jak należy je gromadzić, kto i kiedy odbiera.
Gmina wybiera - w drodze przetargu - przedsiębiorstwo albo kilka przedsiębiorstw, które będą odbierać odpady lub odbierać i zagospodarowywać odpady. Gmina planuje też system opłat, by pokryć koszty organizacji tych usług, a także rozwoju niezbędnej infrastruktury, w tym tworzenie punktów selektywnego zbierania odpadów (PSZOK).
Opłaty ustala gmina
Każda gmina sama określa zarówno metodę naliczania opłat za wywóz odpadów, jak i wysokość stawek opłaty. Opłatę można zróżnicować nawet w obrębie tej samej gminy ze względu na gęstość zaludnienia, rodzaj zabudowy, odległość zabudowań od instalacji przetwarzania odpadów.
Zgodnie z Ustawą gminy mogą wybierać jeden z czterech sposobów naliczania opłaty:
- od liczby mieszkańców faktycznie zamieszkujących daną nieruchomość,
- od powierzchni nieruchomości,
- od ilości zużytej wody,
- za gospodarstwo domowe (stawka ryczałtowa),
albo dokonywać wyboru różnych metod dla poszczególnych części terenu gmin (np. w części wyposażonej w odpowiednie liczniki stawka będzie oparta o ilość zużytej wody, natomiast w przypadku pozostałej części – według innej, bardziej odpowiedniej metody).
Gminy mogą też różnicować opłaty za wywóz śmieci poprzez wprowadzenie ulg albo dopłat dla gorzej sytuowanych właścicieli nieruchomości, którzy będą spełniać określone kryteria dochodowe.
Gminy mają obowiązek stale nadzorować gospodarowanie odpadami komunalnymi na swoim terenie, a także prowadzić proces edukacyjny dla mieszkańców, np. przez rozwieszanie ulotek o recyklingu, działalność informacyjną w szkołach (konkursy, tematyczne lekcje itp.).
Wszelkie nieprawidłowości w zakresie gospodarki odpadami (np. brak odpowiednich pojemników, nierealizowanie harmonogramu odbioru, niewłaściwe wykonywanie usług przedsiębiorstw odbierających odpady lub prowadzących PSZOK) - należy zgłaszać do wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, natomiast w przypadku braku podjęcia przez niego odpowiedniej interwencji, do rady gminy. Gdyby rada gminy także nie podjęła działań, instancją wyższą jest wojewoda.