Marnotrawienie żywności stanowi jedno z największych wyzwań sektora rolniczego i spożywczego. Wobec stale rosnącej populacji światowej i poziomu konsumpcji nieustająco rośnie podaż produktów spożywczych, przy produkcji których powstają produkty uboczne i odpady. Według statystyk w Polsce marnuje się około 5 mln ton żywności rocznie.
Jak podaje Instytut Ochrony Środowiska – Państwowy Instytut Badawczy - aż jedną trzecią tych strat generuje rolnictwo i przetwórstwo. Rola rolników i przetwórców w procesie ograniczania tego negatywnego zjawiska jest zatem ogromna.
Produkcja pierwotna
W procesie produkcji niezwykle istotnym elementem jest planowanie, ocena ryzyka związanego z utratą jakości produktu oraz plan przeciwdziałania tym zjawiskom, a także dobrze zaplanowana logistyka, w tym przechowywanie produktów. Jak podaje IOŚ-PIB, najpoważniejszymi czynnikami wpływającymi na utratę plonów są niewłaściwe planowanie (np. zbiory w nieodpowiednim czasie), niewłaściwe praktyki podczas zbiorów i przeładunku oraz magazynowanie w nieodpowiednich warunkach. Duży wpływ na wysokość strat mają także uszkodzenia spowodowane przez gryzonie, owady i drobnoustroje. Ze względu na restrykcyjne wymagania dotyczące bezpieczeństwa żywności, każde odchylenie od normy uniemożliwia spożywcze wykorzystanie produktu. Dlatego bardzo ważnym elementem w procesie produkcji rolniczej powinno być planowanie oraz dostosowywanie warunków magazynowania do potrzeb produktu – zboża wymagają suchych, wentylowanych magazynów zabezpieczonych przed owadami i gryzoniami, mięso i nabiał natomiast miejsc chłodnych i ciemnych.
W przypadku chowu zwierząt największy odsetek strat wynika ze śmiertelności, będącej następstwem chorób, dlatego duży nacisk powinno się kłaść na zapewnienie zwierzętom hodowlanym dobrostanu. W procesie doboru partnerów biznesowych, w tym dostawców surowców do produkcji żywności, warto zatem zwracać uwagę na metody produkcji, które są wykorzystywane w gospodarstwach i skłaniać się do współpracy z producentami stosującymi zasady zrównoważonej produkcji.
Nie zawsze da się uniknąć strat. Jeśli zboża, owoce lub warzywa nie spełnią restrykcyjnych norm przewidzianych dla żywności, należy w pierwszej kolejności szukać dla nich innego zastosowania, które pozwoli na przetworzenie ich w produkt, np. paszę dla zwierząt. W każdej działalności powstają produkty uboczne – w rolnictwie mogą to być na przykład łupiny, słoma, liście warzyw korzennych, kości zwierzęce czy krew. Warto w pierwszej kolejności poszukać partnera, który mógłby wykorzystać te surowce do własnej działalności – łupiny mogą stać się wypełnieniem, liście uzupełnieniem dla paszy, a krew dodatkiem do żywności. Produkty uboczne zbyt często stają się odpadami, podczas gdy istnieje możliwość ich efektywnego wykorzystania. Dopiero w przypadku gdy nie uda się przekazać partnerowi zewnętrznemu produktów ubocznych z produkcji żywności lub ulegną one zanieczyszczeniu lub zepsuciu i staną się odpadami, konieczne jest ich prawidłowe zagospodarowanie: odpady roślinne można przekazać do kompostowania lub do biogazowni, odpady odzwierzęce, w tym odchody – do biogazowni. Dzięki takiemu przetworzeniu odpadów ulegających biodegradacji możliwe jest wytworzenie nowego produktu, w postaci wartościowego nawozu, który powinien następnie być wykorzystany do polepszania gleb, przeznaczonych do produkcji rolnej zbóż, warzyw i owoców. W procesie metanizacji, który zachodzi w biogazowni, można dodatkowo odzyskać energię z odpadów.
Przetwórstwo, wytwórstwo i transport
Etap przetwórczy odpowiada za taki sam udział strat co etap produkcji pierwotnej (rolnictwo). Dlatego także przetwórcy powinni podjąć wysiłek, by ograniczyć swój negatywny wpływ na środowisko w postaci zmarnowanej żywności.
Najprostszą metodą jest rozszerzenie swojej działalności w kierunku umożliwiającym wykorzystanie wszystkiego, co stosowane jest w produkcji danego produktu. Na przykład fabryka produkująca sok ze świeżych warzyw i owoców może produkować dodatek do paszy dla zwierząt z pozostałej pulpy. Bardzo dobrym kierunkiem jest także nawiązanie współpracy z wyspecjalizowanym partnerem, który odbierze pozostałości i wykorzysta je we własnej produkcji. W ten sposób ogranicza się do absolutnego minimum ryzyko powstania odpadów i marnotrawstwa.
Jednym z istotnych czynników wpływających na marnotrawienie żywności jest utrata jakości, powodująca zagrożenie dla konsumentów. Wynika to z niewłaściwego przechowywania, planowania dostaw płodów rolnych czy mięsa, braku systemu zarządzania danymi. Niezwykle istotne jest zatem gromadzenie i analizowanie danych, dotyczących procesu produkcyjnego, by mieć wiedzę potrzebną do tworzenia zamówień w ilości, jaka faktycznie jest potrzebna do produkcji. Stosowanie odpowiednich warunków magazynowania także jest niebagatelne, dzięki odpowiedniemu przechowywaniu żywność dłużej zachowuje świeżość, nie atakują jej drobnoustroje i pasożyty. Pracownicy produkcji powinni odbywać regularne szkolenia w zakresie prawidłowego wykonywania swoich zadań – należy wskazać ten element jako jeden z priorytetowych, ponieważ błędy ludzkie odpowiadają za spory odsetek marnowanej żywności.
Produkty spożywcze powinny być pakowane w sposób gwarantujący ich odpowiednią ochronę. Przy doborze właściwego opakowania należy jednak pamiętać o tym, że kiedyś stanie się ono odpadami, dlatego warto zwracać uwagę na materiały, z którego jest wykonane i ich przydatność do recyklingu. Jest to niezwykle ważne, by chroniąc żywność, nie zapominać o całym cyklu życia produktu, z uwzględnieniem opakowania.
Produkt, który opuszcza fabrykę, powinien mieć jasne, czytelne dla wszystkich jego użytkowników i konsumentów oznaczenia, dotyczące właściwego przechowywania. Dotyczy to całego łańcucha logistycznego – produkty takie jak nabiał, mięso czy tłuszcze zwierzęce powinny być cały czas przechowywane i transportowane w warunkach chłodniczych, produkty sypkie i zbożowe natomiast w suchych miejscach. To bardzo ważne, aby dostawcy, handlowcy i konsumenci mieli jasność co do bezpiecznego i efektywnego magazynowania, transportu i przechowywania produktów, dzięki którym wydłużony zostanie okres ich przydatności do spożycia.
Jeśli na etapie przetwórstwa, wytwórstwa i transportu nie uda się uniknąć powstania odpadów z żywności, konieczne jest ich efektywne przetworzenie – podobnie jak na etapie produkcji pierwotnej: odpady roślinne można przekazać do kompostowania lub do biogazowni, odpady odzwierzęce – do biogazowni.
Sprzedaż i konsumpcja
Na tym etapie łańcucha największe straty powstają niestety w gospodarstwach domowych. Zgodnie z danymi prezentowanymi przez IOŚ-PIB aż 60% żywności marnują konsumenci. Przyczyn jest wiele: zbyt obfite, nieprzemyślane zakupy, za duże porcje żywności, niewłaściwe przechowywanie, zepsucie, niewłaściwe rozumienie oznaczeń. Dlatego tak ważne jest, aby porcje produktów były dostosowane do potrzeb konsumentów. Oznaczenia dotyczące przydatności do spożycia powinny być jasne i czytelne dla konsumenta – np. nie wszyscy rozumieją różnicę między określeniem „należy spożyć do” a „najlepiej spożyć przed”. Niewłaściwa interpretacja oznaczenia może doprowadzić do błędnych wniosków, skutkujących wyrzuceniem żywności, która jest w pełni wartościowa i wciąż przydatna do spożycia. Warto zatem edukować konsumentów w tym zakresie.
Za około 7% ogółu zmarnowanej żywności odpowiada handel, dlatego warto wdrożyć także na tym etapie dystrybucji odpowiednie mechanizmy minimalizujące to ryzyko. Za produktem powinna iść klarowna informacja o wymaganych warunkach przechowywania. Warto wspólnie z punktem handlowym analizować popyt i dostosowywać do niego dostawy.